Антоні Тызенгаўз

Антоні Тызенгаўз
Герб «Буйвал І»
Пісар вялікі літоўскі 15 студзеня 1763 — 20 снежня 1764
Папярэднік	Удальрык Крыштаф Радзівіл
Пераемнік	Мікалай Тадэвуш Лапацінскі
Канюшы вялікі літоўскі 20 снежня 1764 — 15 чэрвеня 1765
Папярэднік	Міхал Бжастоўскі
Пераемнік	Стэфан Алендскі
Падскарбі надворны літоўскі 15 чэрвеня 1765 — 31 сакавіка 1785
Папярэднік	Юзаф Адрыян Масальскі
Пераемнік	Антоні Дзяконскі
Нараджэнне	1733[…] Наваельня, Новагародскі павет, Новагародскае ваяводства, Вялікае Княства Літоўскае, Рэч Паспалітая
Смерць	31 сакавіка 1785(1785-03-31) Варшава, Варшаўская зямля[d], Мазавецкае ваяводства, Велікапольская правінцыя, Карона Каралеўства Польскага, Рэч Паспалітая
Месца пахавання	Касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі, Жалудок
Род	Тызенгаўзы
Бацька	Бенедыкт Тызенгаўз[d]
Маці	Ганна Апалонія з Бяганскіх[d]
Жонка	няма
Дзеці	няма
Адукацыя	Віленскі ўніверсітэт
Узнагароды	Ордэн Белага арла Ордэн Святога Станіслава
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Антоні Тызенгаўз (1733, Наваельня, Слонімскі павет, Новагародскае ваяводства — 31 сакавіка 1785, Варшава) — дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага, падскарбі надворны літоўскі (з 1765), гарадзенскі староста пры Станіславе Панятоўскім. Вядомы мецэнат.

Валодаў Камёнскім ключом (Гарадзенскі павет), мястэчкамі Ятвеск, Іўе, Наваельня і Жалудок, меў палац у Вільні, шэраг будынкаў у Гродна. Трымаў Гарадзенскае староства, адміністратар каралеўскіх эканоміяў у Вялікім Княстве Літоўскім.

Намаганнямі Антонія Тызенгаўза Гродна зрабілася месцам працы розных дзяржаўных устаноў: Скарбовай камісіі, Вярхоўнага Трыбунала, задворнага асэсарскага суда. Заснаваў у горадзе і яго ваколіцах шэраг мануфактур: суконную, палатняную, зброевую, панчошную, карэтную і г. д. Ім жа быў адчынены першы ў горадзе тэатр.

Біяграфія

З шляхецкага роду Тызенгаўзаў, сын Бенедыкта, старосты шмельтынскага, і Ганны з Бяганскіх.

Дакладнае месца нараджэння і хросту невядомае. Найбольш пашыраная версія — Наваельня, паколькі сям’я Тызенаўзаў бывала там найчасцей.

Вучыўся ў Вільні ў мясцовым калегіуме іезуітаў, захавалася афіша школьнага тэатра 1747, дзе Антоні згадваецца вучнем рыторыкі. У той жа год памірае яго бацька.

У 1751 паступіў на службу ў пяцігорскую харугву войска ВКЛ.

У 1761 гарадзенская шляхта выбрала яго сваім паслом на надзвычайны варшаўскі сойм. У канцы 1762 адкупіў ад Удальрыка Радзівіла пасаду вялікага літоўскага пісара, якую займаў на працягу 1763—1764. 15 студзеня 1763 атрымаў каралеўскі прывілей на вялікае літоўскае пісарства.

У 1764 прымаў актыўны ўдзел у канвакацыйным сойме, выступаў з прамовамі, быў членам камісій, якія займаліся распрацоўкай праекту каралеўскіх эканомій у ВКЛ. У апошніх днях сойма, 20 снежня, атрымаў пасаду літоўскага канюшага. У сакавіку 1765 быў прызначаны адміністратарам каралеўскіх эканомій: Гарадзенскай, Брэсцка-Кобрынскай, Шавельскай, Аліцкай і Магілёўскай. У чэрвені гэтага ж года атрымаў пасаду надворнага літоўскага падскарбія.

Староста гарадзенскі

Вырашыў упарадкаваць Гродна на ўзор сталіцы дзяржавы. З яго ініцыятывы ў 1760—1780 гадах побач з горадам у вёсцы Гарадніца (дзе ён збудаваў сабе палац, аздоблены А. Грушэцкім) збудавалі прамыслова-культурны цэнтр з 85 будынкаў рознага прызначэння, што ўтваралі 3 асобныя зоны: адміністрацыйную, вытворчую, навучальную (пазней увайшлі ў межы Гродна).

У прадмесцях Гродна заснаваў фабрыкі: суконную, шаўковую, палатняную, камлотную, карункавую, панчошную, капялюшную, карэтную, шаўковых паясоў, гульнявых карт, збройную, гарбарную, а таксама завод жалезных і медных вырабаў. Аднак, як і большасць тагачасных прадпрыемстваў, працавалі яны з малым прыбыткам або нават са стратай.

Сельская гаспадарка

Значную ўвагу надаваў земляробству. Для вывучэння спосабаў павелічэння ўраджайнасці сельскагаспадарчых культур накіраваў свайго аднадумца Даўнаровіча ў Англію вывучаць агратэхніку. Каб падняць узровень жывёлагадоўлі, закупляў пародзістыя віды жывёл.

Лічыў невялікія сялянскія гаспадаркі нежыццяздольнымі, але рэформу меркаваў ажыццявіць шляхам ліквідацыі сістэмы арэнды земляў эканомій, аднаўлення фальваркаў і паншчыны. Згодна з поглядамі фізіякратаў лічыў, толькі вяртанне да фальваркаў і ўсёбаковае развіццё інфраструктуры забяспечваць даходнасць эканомій. Але аграрная рэформа, праведзеная ім у Шавельскай эканоміі, грунтавалася на ўзмацненні паншчыны, што выклікала незадаволенасць сялян, а ў 1769 годзе нават паўстанне.

Адукацыя

З намерам пашырэння асветы ў краі заснаваў у Гродна кадэцкі корпус, гандлёвую, землямерную, медыцынскую і іншыя школы. У медыцынскай школе на сродкі А. Тызенгаўза і падараванні Панятоўскага была створана бібліятэка спецыяльнай літаратуры. Пасля ліквідацыі гэтай школы яе кнігазбор адышоў да Галоўнай школы ў Вільні.

Культурніцкая дзейнасць

Асноўны артыкул: Тэатр Антонія Тызенгаўза

Мастак Я. Рустэм, 1819

Антоні Тызенгаўз быў не толькі буйным фінансістам і адміністратарам, але даволі адукаваным і культурным чалавекам свайго часу. Заснаваўшы дзясяткі мануфактур і навучальных устаноў, ён стварыў і свой тэатр, у які запрашаў балетмайстраў, замежных артыстаў, музыкантаў, спевакоў і харэографаў, у тым ліку братоў Г. і Л. Петынеці з Неапаля.

Для падрыхтоўкі ўласных артыстаў з прыгонных сялян А. Тызенгаўз стварыў тэатральную школу. У 1772 годзе ён паслаў для навучання за мяжу прыдворнага капельмайстра А. Сітанскага. Навучэнцамі ў тэатральную школу найчасцей бралі дзяцей прыгонных сялян з яго маёнткаў.

Тэатр, які пачынаўся з невялікага ансамбля інструментаў і вакалістаў, да 1778 года дасягнуў высокага прафесійнага ўзроўню і стаў шматпрофільны. На яго сцэнах ставіліся оперы А. Грэтры «Магніфік», камедыі П. Бамаршэ «Севільскі цырульнік» і іншых.

Прыдворны аркестр, так званая капэла Тызенгаўза, належаў да найбольшых і найлепшых па прафесійным узроўні калектываў падобнага характару ў Беларусь і славіўся за яе межамі. Так, у 1780 годзе гэтая капэля была ангажавана ў Нацыянальны тэатр у Варшаве.

Пасля адстаўкі А. Тызенгаўза тэатральная школа, балетная трупа і частка капэлы былі пераведзены ў Паставы.

У 1775 годзе А. Тызенгаўз набыў у Вільні друкарню, якой да таго валодаў Марцін Пачобут-Адляніцкі. У гэтай друкарні выдаваліся падручнікі, календары, часопіс «Gazety Wileńskie» («Віленскія газеты»). У 1775—1776 гадах А. Тызенгаўз арганізаваў першую друкарню ў Гродна і быў адным з яе арандатараў. Частка абсталявання была ўзятая з Віленскай друкарні, астатняе закуплена ў Караляўцы. Першыя выданні друкарні выйшлі на пачатку 1776 года. Тут друкаваліся арыгінальная і перакладная літаратура, навуковыя працы, падручнікі, стараславянскія, польскія, лацінскія малітоўнікі, «Каляндар гаспадарчы», «Літоўскі веснік», афіцыйныя дакументы і іншыя, а таксама першае на Беларусі перыядычнае выданне, ініцыятарам якога быў А. Тызенгаўз, «Gazeta Grodzieńska»(«Гродзенская газета»). Друкарня існавала да 1802 года.

А. Тызенгаўзу былі блізкімі і зразумелыя ідэі Асветніцтва. У тэатры ён бачыў не крыніцу прыбыткаў, а сродак асветы, інструмент выпраўлення нораваў і ўсталявання роднай мовы. Свае дзеі ён апраўдваў клопатам пра цывілізацыю тутэйшага края. Думкі, выказаныя ім пра выхаваўчую ролю тэатра, былі сугучныя палажэнням французскіх асветнікаў, асабліва Д. Дыдро. Але ў адрозненне ад апошняга ён лічыў, што тэатр існуе толькі для прывілеяванай часткі грамадства, шырокіх колаў шляхты, а не для мяшчан, рамеснікаў, гандляроў і неадукаваных сялян. Таму яго тэатр не стаў агульнадаступным, агульнанацыянальным. Каб надаць сваім пачынанням пэўную важкасць, Тызенгаўз вёў перапіску з Ж. Ж. Русо і прапаноўваў яму пераехаць у Гродна або ў Белавежскую пушчу.

Заканчэнне жыцця

У 1777 арэндаваў эканоміі на 12 год з абавязкам штогадовага ўнясення ў каралеўскую казну сумы ў памерах 87 000 дукатаў.

Няўдалая гаспадарчая палітыка (нерэнтабельнасць многіх мануфактур), інтрыгі магнатаў, незадаволеных актыўнай дзейнасцю А. Тызенгаўза, спрычыніліся да яго адхілення ў 1780 годзе ад кіравання эканоміяй.

Апошнія гады жыцця правёў у Варшаве. Пахавалі графа ў фамільных склепе ў Жалудоцкім касцёле.

Ушанаванне памяці

Помнікі Антонію Тызенгаўзу ўстаноўлены ў Гродзенскім Фарным касцёле, Паставах, яго імем названа плошча ў Гродне.

Літаратура

• Гардзееў Ю. Тызенгаўз Антоній // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 677-678. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16. — С. 331—332. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0263-6 (Т. 16), с. 72.
• Вашкевіч, А. Апошні план паратунку Рэчы Паспалітай: чаму ўсё пайшло не так // Наша гісторыя, № 1, 2018, с. 30-33. ISBN 2617—2305

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Антоні Тызенгаўз